جامعه سازي قرآني ـ‌مقالات‌ـ، محمّد‌‌رضا حكيمي، قم، انتشارات دليل ما، 279ص، رقعي (شميز)، چاپ پنجم، 1382 ش/2000 نسخه.
3ـ با نظر به اوضاع زمانه و چگونگي روند امور، بويژه آنچه از برخي از استادان متدّين و آگاه دانشگاهها و بعضي از فاضلان بيدار حوزه‌ها شنيده‌ام، و خود نيز فهم و حس ـ‌بلكه لمس‌ـ مي‌كنم امروزه سه امر در رأس همه تكاليف جاي دارد. كه بايد درباره آنها كارهايي عميق، گسترده، و با سرعت لازم انجام يابد:
(1) ـ حفظ اعتقادات توده
(2) ـ پاسداري نسل جوان
(3) ـ نجات انسان مستضعف (ص، 21)
در اين زمانه گنگ و بي‌فرياد كه «…سگان هار رها»1 پوستين هزار چاك خلق را مي‌درند، شنيدن فرياد «عدالت»، «راستي»، «نماز»، … و در يك كلام تمام «فضايل» فراموش شده‌ي انسان و اسلام، دلنشين و گيراست. و در زمانه‌اي كه «مصلحت» انديشي مردان سياست ـ‌‌مردان زر‌و‌روز و تزوير‌ـ جاي را بر«حقيقت» تنگ و دشوار كرده‌اند، گوش سپردن به فريادهاي مردي كه از «حقيقت» مي‌گويد شنيدني است.
حكيمي همان مردي است كه مي‌انديشد و فرياد مي‌زند، اعتراض دارد، مصلحت خود را به جاي حقيقت مطلق نمي‌نشاند، از علي و فضايل او ـ و در رأس آنها عدالت و راستي‌ـ مي‌گويد و خود در افق آن فضايل مي‌زيد، بر دردها و مصيبت‌هاي خلق فراموش شده كه به تعبير دكتر شريعتي تمام «فخر»شان «فقر و محروميت» آنهاست ناله‌هاي سرد و بي‌روح سر نمي‌دهد؛ دردها و مصيبت‌هاي اين قوم به تاراج رفته، دردهاي اوست، ….
«قدرت قلم، روشني انديشه، رقّت روح، اخلاص نيّت، آشنايي با رنج مردم و زبان زمان و جبهه بندهاي جهان و داشتن فرهنگ انساني اسلام شيعي و زيستن با آن «روح» كه ويژه «حوزه» بود و…»2 همگي در حكيمي جمع است. آثار قلمي ـ كتاب‌ها و مقالات‌‌ـ استاد حكيمي گواه بر‌اين حقيقت است كه او دردها، بي‌عدالتي‌ها، محروميت‌ها، انحراف‌ها، التقاط‌ها و… جامعه، فرهنگ و دين را با تمام وجود لمس كرده است. حكيمي برآن است تا ثقلين - قرآن و عترت ـ را «احياء» كند. چرا كه به عقيده‌ي او احياي ثقلين احياي جامعه، فرهنگ، دين، و معارف و در يك كلام احياي تمدن بزرگ اسلامي است.
معرفي و بررسي مجموعه آثار استاد حكيمي ـ تك نگاري‌ها و دائرة المعارف بزرگ «الحياة» ـ كاري درخور توجه است. اين گونه معرفي‌ها باعث آشنايي نسل جوان -‌‌دانشجويان و طلاب ـ با انديشه‌هاي ژرف، گسترده و عالمانه‌ي استاد حكيمي مي‌شود.
اكنون در اين مجال اندك مي‌كوشيم تا كتاب مهم «جامعه‌سازي قرآني» را معرفي كنيم.
كتاب ارزشمند جامعه‌سازي قرآني، مجموع شش مقاله است. اين مقالات در عين استقلال فردي، از انسجام دقيق و لطيفي نيز برخوردار مي‌باشند كه آن تفرّد ظاهري را به تجمّع دروني و باطني پيوند مي‌دهد.

در اين بخش دو عنوان مورد تأمّل قرار گرفته:

… نشانه‌هاي جامعه قرآني چند چيز است، كه بارزترين همه آنها، بنابراستناد به آيات قرآن كريم و روايات پيامبر اكرم(ص) و تعاليم اوصيا(ع) ـ‌كه شرح و تفسير راستين آيات آسمانيند ـ‌دو چيز است: 1ـ نماز، 2ـ عدالت. (ص، 31)

و خدا خود مي‌داند، و عقل گواهي مي‌دهد، و نقل تصريح مي‌كند و تجريه به لمس مي‌رساند كه توجه به «احكام دين»، بدون توجه به «اهداف دين»، توجه به «احكام» نيز نيست، كه «احكام» در حال توجه به «اهداف»، درست استنباط مي‌شوند و مصونيّت الهي مي‌يابند، و در تحوّل بنيادين جامعه، و ساختن فرد صالح، و تشكيل نظام عادل اعجاز مي‌كنند… (ص، 66)

در تعاليم اسلامي، از اصلها و محورهاي بسياري به عدالت و وجوب اجراي آن مي‌رسيم، در اينجا به ذكر 52 محور مي‌پردازيم، (ص، 69)
استاد حكيمي اين محورها را به طور مختصر و مفيد توضيح مي‌دهند و ربط و نسبت آنها با مسأله‌ي عدالت مورد دقت قرار مي‌گيرد. مثلاً در ذيل محور «توحيد» بيان شده:
مبناي عقيده به عدل در صفات الهي، آيات قرآن و احاديث و حكم عقل است، بويژه تعقل خالص وحياني. … از اينرو هم بنياد «تكوين» و هم بنياد «تشريع» ـ‌‌هر دو‌ـ بر «عدل» نهاده است. (ص، 70)
معاد، عقل، قرآن، غدير، ملاك توّلي، انقلاب، مبارزه با فقر، اصل مساوات، همدلي توده‌ها، سلامت رواني جامعه، عدل به جاي شمشير، … برخي محورهاي مهم اين بخش مي‌باشد.

… در اين نوشتار مي‌خواهم تعريفي مغفول و مهجور از «عدالت» كه از دو پيشواي مظلومترين مكتب جهان و ستمديده‌ترين مذهب در سرتاسر تاريخ انسان، رسيده است و در دسترس است بياورم و معرفي كنم؛ … (ص، 156)
استاد حكيمي با نقل حديث «إنّ النّاس يستغنون إذا عدل بينهم» ويژگي‌ها و امتيازات اين تعريف را نسبت به ديگر تعاريف عدالت ـ‌در مكاتب مختلف‌ـ به نيكي نشان داده‌اند.
نقطه اوج اين تعريف (…)، عينيّت آن است، يعني در اين تعريف، به هيچ‌روي «كلّي‌گويي» و «ذهنگرايي» نشده است. بلكه واقعيت عيني و خارجيّت ملموس، با صراحت (…) گفته شده است…. (ص، 157)
استاد در ذيل احاديثي، پانزده مطلب مهم و راه‌گشا در باب عدالت بيان مي‌كنند. تعريف جامعه ديني؛ دو مانع رشد انسان؛ فهم زمان؛ دين و دنيا؛ ويژگي‌هاي مجريان عدالت؛ اقتصاد تكاثري، ضد انسانيّت؛ مشكل اصلي (ليبراليسم اقتصادي)؛‌…. بعضي عناوين اصلي اين بخش مي‌باشد.

يكي از روش‌هاي بسيار مهم اسلامي، براي هدايت و تعليم، و القاء پيام و تربيت همه جامعه و ايجاد مدرسه‌اي عام براي ساختن روح مردم، و تبيين «ابعاد صيرورت» (بعدهاي گوناگون دگرگون گشتن و ساخته شدن)، روش تأثير‌گذار و نفوذ‌گر «دعا» است، … (ص، 192)
حكيمي به همان اندازه كه دغدغه‌ي جامعه‌سازي و عدالت اقتصادي و معيشتي دارد؛ دغدغه‌ي فرد و فرد‌سازي نيز دارد. در انديشه‌ي استاد حكيمي توجه به اخلاق و معنويت ـ‌براي ساخته‌شدن فرد و به تبع آن جامعه و اجتماع‌ـ بسيار برجسته و ممتاز مي‌باشد. او نقش دعا را در فرد‌سازي و جامعه‌سازي مهم مي‌شمارد.
دعا به آن اندازه ـ‌و با آن كيفيت بسيار متعالي‌ـ كه در اسلام مطرح گشته است، و ابزار حركت «تعليم و تربيت» قرار گرفته، و براي بيداري آفريني و معرفت‌گستري و تعهد‌پروري و فرد‌سازي بكار رفته است، در دينها و مكتبهاي ديگر چنين نشده است؛ … (ص، 192)

مي‌توانيم مراحل مربوط به شناخت دعا را در پنج شناخت خلاصه كنيم 1ـ شناخت آداب دعا.2ـ شناخت اوقات دعا.3ـ شناخت ابعاد دعا.4ـ شناخت احوال دعا. 5‌ـ شناخت اعماق دعا. (ص، 204)
در اين بخش هم به مباحث فرد‌سازي دعا اشارات فراوان و مفيد رفته و هم به مباحث جامعه‌سازي دعا. همچنين در ده تكمله (ده تكميل) مباحث مختلف و متنوعي ـ‌در ارتباط با دعا‌ـ مورد توجه و دقت قرار گرفته. مباحثي همچون: آفاق تعبير در دعا؛ فلسفه دعا و پيام‌هاي آن (توجه به خداوند، گذر از خود‌نگري، دميدن روح كوشايي و تلاش)؛ تاثير دعا در سرنوشت حتمي؛ دعا و سلوك الهي؛ معارف دعائي؛ آفاق جليل تربيت؛ …

انديشه‌ي اتحاد مسلمانان و دوري‌گزيدن از اختلاف‌هاي جزئي و مخرّب و متحد‌شدن در مقابل دشمن مشترك ـ‌نظام استكباري و سرمايه‌داري غرب‌ـ از انديشه‌هاي ناب و اصيل استاد حكيمي مي‌باشد:
من در بيست سال پيش، موضوعي بسيار مهم و حياتي براي جامعه‌هاي اسلامي و ملّتهاي مسلمان، يعني موضوع «اتّحاد جماهير اسلامي» را مطرح ساختم… [مسلمانان بايد يك قدرت معارض در مقابل دشمن مشترك ـ‌نظام سرمايه‌داري غرب‌ـ ايجاد كنند] از چه راه؟ از راه ايجاد يك اتّحاد بزرگ و در هم تنيده، از همه كشورهاي اسلامي و از همه مسلمانان جهان و امكانات و توانها و استعدادهاي گوناگون آنان، زير پرچم «اتحاد جماهير اسلامي»…. (ص، 262 و 263)
استاد حكيمي با پذيرفتن واقعيت تفاوت‌ها و اختلافات فقهي، كلامي، اعتقادي و… مذاهب و فِرق اسلامي، بر اتّحاد و همبستگي سياسي، اقتصادي، فرهنگي، نظامي دولت‌ها و ملّت‌هاي مسلمان توصيه و تأكيد دارند. و صد البته طرح او براي «اتحاد جماهير اسلامي» يك طرح تاكتيكي و شعاري و آرماني نمي‌باشد، بلكه طرح او اولاً، برگرفته از آيات قرآن (انّ هذه أمّتكم أمةً واحدة) و احاديث نبوي و علوي‌ست. ثانياً يك طرح اجرائي، نظام‌مند و استراتژيك است.
روشن است كه انديشه‌اي كه ياد شد (يعني تشكيل اُمتي واحد از همه ملّتهاي اسلامي…)، امري است عملي و قابل تحقق، كه مي‌توان با ارتباطهاي اصولي و مجاهدتهاي پيگير، و آگاه‌سازيهاي لازم، … آن را سامان داد، … (ص، 269)
استاد حكيمي در ذيل عنوان «محورهاي حركت و اقدام»، 72 محور اصلي و بنيادين را براي تحقق‌يافتن امت واحده‌ي اسلامي بر‌مي‌شمارد.